بررسی تأثیر پایگاه اجتماعی ـ سیاسی امرای نظامی سلجوقی در گرایش‌های سیاسی امرا

سلجوقیان که نظام قبیله‌ای داشتند و از رسوم و سنت‌های قبیله‌ای پیروی می‌کردند، در آغاز در امور نظامی نیز ساخت قبیله‌ای داشتند. سلاجقه در جایگاه جدید خود در مقام حاکمان قلمروی وسیع مجبور به استفاده از عناصر و امرای نظامی از دیگر قوم‌ها بودند که این امر به اختلاط قومی در داخل سپاه ثابتی منجر می‌شد که بنا به نیازها و ضرورت‌ها تشکیل داده بودند. روند سازماندهی عناصر نظامی در بافت سپاه سلجوقیان و به دنبال آن جای‌گیری این عناصر در ساختارهای سیاسی و اداری، به حضور آنان در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی جدید منتهی می‌شد و پایگاه سیاسی و اجتماعی را برای امرا در پی داشت. جای‌یابی در این ساختارها و عرصه‌ها موجب جهت‌یابی‌ها و جهت‌گیری‌هایی به منظور کسب حداکثر منافع می‌شد. نوشتار حاضر درصدد بررسی تأثیر پایگاه اجتماعی و سیاسی کسب‌شده در حکومت سلجوقی از سوی امرای نظامی در گرایش‌ مرکزگرایی یا مرکزگریزی آن‌هاست. به همین منظور ابتدا به شناسایی پایگاه امرای نظامی پرداخته شده است که جای‌یابی امرای نظامی با پایگاه‌های قومی مختلف چون ترکمن، ترک، عرب، و ایرانی را در گروه‌بندی‌های موجود از امرای نظامی در ساختار حکومت شامل امرای اقطاع‌دار، امرای درباری، و امرای سرگردان نشان می‌دهد. قرارگرفتن در این گروه‌بندی‌ها پایگاهی سیاسی برای این عناصر قدرت درپی داشت که خود پایگاه اجتماعی را موجب می‌شد. قرارگرفتن امرای نظامی در این چهارچوب‌ها گرایش‌هایی را همچون مرکزگرایی و مرکزگریزی درپی داشت که در روند سیاسی و اجتماعی جامعه نیز مؤثر بود. با قدرت‌گیری امرای نظامی در این چهارچوب‌ها و شکل‌گیری ارتباط‌های اجتماعی با جامعۀ تحت تسلط‌شان، حوزه‌های مستقل قدرت شکل می‌گرفت که حکومت سلجوقی را دچار ضعف و زمینۀ ازهم ‌پاشیدگی سلجوقیان را فراهم می‌کرد.